ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 17، شماره 11، بهمن 1403 ، شماره پی در پی 105

واکاوی روشهای کاربرد آیات قرآن و احادیث در مجمع البحرین ابرقوهی

صفحه (241 - 266)
عباس فاتحی ، مرتضی فلاح (نویسنده مسئول)، کاظم مهتدیانی
تاریخ دریافت مقاله : اردیبهشت 1403
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : مرداد 1403

چکیده

زمینه و هدف: از آغاز اسلام تا کنون آثار ادب فارسی همواره از کلام الهی و سخنان معصومین(ع) بهره‎مند بوده و در این میان، میراث ادبی تصوّف اسلامی منابعی غنی از کاربرد آیات قرآن و احادیث را برای مشتاقان فراهم آورده است. یکی از این آثار مجمع البحرین، تألیف شمس‌الدّین ابراهیم ابرقوهی(نیمۀ دوم سدۀ هفتم و آغاز قرن هشتم هجری) است. وی مجمع البحرین را بین سالهای 711 تا 714 هجری نوشته شده است. این کتاب علاوه بر ارزش ادبی و تاریخی، مشحون از آیات قرآن کریم و احادیث مختلف، بویژه سخنان حضرت محمّد(ص) است. جستار حاضر که در حوزۀ سبک‌شناسی است، به مطالعۀ کاربرد آنها در کلام شمس‌الدّین ابراهیم پرداخته است.

روش مطالعه: در این تحقیق، داده های مورد نیاز از کنکاش در منابع کتابخانه ای بدست آمده و سپس داده های مزبور با روش مطالعاتی تحلیلی-توصیفی بررسی شده است. مسیر تحقیق چنین است که پس از مقدّمات ضروری، چگونگی پیوند آیه و حدیث با کلام ابرقوهی از نظر صنعت ادبی، ارتباطات شکلی و لفظی و اغراض وی مطالعه شده است. بعلاوه، در مواردی که بررسی فراوانی معنادار بوده، بسامدسنجی صورت گرفته است.

یافته ها: مجمع البحرین سرشار از آیات و احادیث است که به روشهای تضمین، اقتباس و تلمیح به کار رفته اند. ابرقوهی تضمین را بر اقتباس و تلمیح ترجیح میدهد و اقتباس را بیش از تلمیح استفاده کرده است. در اغلب موارد صرفاً بخشی از یک آیه یا حدیث که نظر مؤلّف را تأمین میکرده در متن ظاهر شده است. با این حال، گاهی بر حسب نیاز، چندین آیه را به صورت کامل و متوالی در کلام خود گنجانده است. وی معمولاً آیه و حدیث را به عربی ذکر میکند، ولی گاهی هم از ترجمۀ آنها بهره میبرد. در مجمع البحرین، روش ارتباط لفظیِ غالب پیوند با «که» موصولی است. با وجود این، پیوند بی‌فاصله، پیوند با کمک ترکیب اضافی و نقل قول هم دیده میشود. از لحاظ تأثیرپذیری گزاره ای، مهمترین اغراض وی از کاربرد آیات و احادیث عبارتند از تتمیم و تکمیل معنا، تأکید و تأیید، تبرّک و تیمّن، تبیین و توضیح، تعلیل و توجیه، تشبیه و تمثیل، تحذیر(هشدار و انذار) و تحریض، استشهاد و استناد.

نتیجه گیری: مجمع البحرین به عنوان اثری در حوزۀ عرفان و تصوّف، پیوند برجسته ای با کلام الهی و سخنان حضرت رسول(ص) دارد و ابرقوهی با کمک صنایع ادبیِ تضمین، اقتباس و تلمیح، موفّق شده متنی اثرگذار را بیافریند که در آن، بر اساس شکل مفید و ارتباط لفظی مناسب، اغراض متفاوت مؤلّف از ذکر آیات و روایات برآورده شود.

کلمات کلیدی
حدیث , سبک‌شناسی , شمس‌الدّین ابراهیم ابرقوهی , قرآن کریم , مجمع البحرین

• قرآن کریم. (1389). ترجمۀ ناصر مکارم شیرازی. چ2، قم: نشتا.
• ابرقوهی، شمس‌الدّین محمّدابراهیم.(1364)، مجمع البحرین، به اهتمام نجیب مایل هروی، چ4، تهران: مولی.
• ابی‌جمهور الحسائی، محمّدبن علی.(1403ق)، عوالى اللّئالى العزیزیه فی الأحادیث الدینیه، قم: سیّدالشّهدا.
• اسفنده، علیرضا و همکاران.(1403)، «روش‌شناسی اثرپذیری غزل حافظ از قرآن»، مجلّۀ سبک‌شناسی نظم و نثر فارسی(بهار ادب)، دورۀ 16، شمارۀ پیاپی 86، تیرماه، صص 13-1.
• بهار(ملک الشّعرا)، محمّدتقی.(1349)، سبک‌شناسی(تاریخ تطوّر نثر فارسی)، چ3، تهران: امیرکبیر.
• البیهقی، أبوبکر أحمدبن الحسین.(1423ق)، شعب الایمان، به تحقیق و تصحیح عبد العلی عبد الحمید حامد، زیر نظر مختار احمد النّدوی، ریاض: مکتبه الرّشد.
• جاحظ، عمر.بن بحر.(1395ق)، البیان و التّبین، به تحقیق و شرح عبدالسّلام محمّد هارون، مصر: مکتبه الانجی.
• حسینپور، علی.(1384)، «جایگاه و جلوه های قرآن و حدیث در متون منثور عارفانه فارسی تا قرن ششم هجری»، مجلّۀ مطالعات اسلامی، دورۀ 4، شمارۀ 68، تابستان، صص 87-67.
• حلبی، علی‌اصغر.(1372)، تأثیر قرآن و حدیث در ادبیّات فارسی، چ2، تهران: اساطیر.
• دیلمی، الحسن‌بن أبی‌الحسن علیّ‌بن محمّد.(1424ق)، ارشاد القلوب، به تحقیق سیّدهاشم میلانی، چ2، تهران: ادارۀ اوقاف و امور خیریّه.
• راستگو، سیّدمحمّد.(1376)، تجلّی قرآن و حدیث در شعر فارسی، تهران: علمی و فرهنگی.
• راشد محصّل، محمّدرضا.(1380)، نشانه شناسی ادبی در کاربرد قرآن و حدیث، مشهد: آهنگ قلم.
• زیبایی‌نژاد، مریم.(1397)، «مرز اقتباس و تضمین با رویکرد اثرپذیری از قرآن»، مجلّۀ نقد ادبی و بلاغت، سال7، شمارۀ1، بهار و تابستان، صص 93-79).
• ساکت، سلمان.(1384)، «مجمع البحرین ابرقوهی»، در دانشنامۀ زبان و ادب فارسی، به سرپرستی اسماعیل سعادت، تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی، ج5، صص 713-711.
• سیوطی، جلال‌الدّین عبدالرّحمن.(1363)، الاتقان فی علوم القرآن، به تصجیج محمّد ابوالفضل ابراهیم، تهران: امیرکبیر.
• شمیسا، سیروس.(1381)، نگاهی تازه به بدیع، چ14، تهران: فردوس.
• _________.(1391)، معانی، چ3، تهران: میترا.
• ________.(1393)، کلّیّات سبک‌شناسی، چ4، تهران: میترا.
• طبیبیان، محمّد.(1386)، فرهنگ لاروس، تهران: امیرکبیر.
• القشیری النّیسابوری، مسلم‌بن حجّاج ابوالحسن.(1421ق)، المسند الصّحیح بنقل العدل عن العدل الی رسول الله صلّی الله علیه و سلّم(صحیح مسلم)، به تحقیق محمّدفؤاد عبدالباقی، بیروت: دار احیاء التّراث العربی.
• قشیری، ابوالقاسم عبدالکریم‌بن هوازن.(1379)، ترجمۀ رسالۀ قشیریّه، با تصحیح و استدرکات بدیع الزّمان فروزانفر، چ6، تهران: علمی و فرهنگی.
• مایل هروی، نجیب.(1364)، مقدّمۀ مجمع البحرین، شمس‌الدّین محمّدابراهیم ابرقوهی، چ4، تهران: مولی.
• ___________.(1374)، «ابرقوهی»، در دائره المعارف بزرگ اسلامی، زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی، تهران: مرکز دایره المعارف بزرگ اسلامی، ج3، ص 170.
• المتّقی الهندی، علاء‌الدّین علیّ‌بن حسام.(1401ق)، کنز العمّال فی سنن الأقوال و الأفعال، به تحقیق بکری حیّانی(صفوه السّقّا)، بیروت: مؤسّسه الرّساله.
• مجلسی، محمّدباقربن محمّدتقی.(1362). بحار الانوار الجامعه لدّرر أخبار الأئمّه الأطهار. به تصحیح محمّدباقر بهبودی. تهران: دارالکتاب الاسلامیّه.
• نفیسی، سعید.(1344)، تاریخ نظم و نثر در ایران و در زبان فارسی، تهران: کتابفروشی فروغی.
• نوری طبرسی، حسین‌بن محمّدتقی.(1366)، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، به تحقیق جمعی از محقّقان موسّسۀ آل‌البیت، قم: آل البیت(ع).
• همایی، جلال‌الدّین.(1389)، فنون بلاغت و صناعات ادبی، تهران: اهورا.